W dzisiejszym wpisie głos oddaję Paulinie, opowie nam ona historię willi Wannsee, która odegrała znaczącą rolę, chociaż tak mało się o niej słyszało.
Okazała willa usytuowana w dzielnicy Wannsee w Berlinie stała się 20 stycznia 1942 r. niemym świadkiem tragedii, którą będący wówczas u władzy narodowi socjaliści zesłali na miliony Żydów. O tym, dlaczego o losach tak wielu ludzi zdecydowano właśnie w tym miejscu i jaki był przebieg konferencji w Wannsee, dowiecie się z poniższego tekstu.
Wannsee – położenie i krótka historia willi
Dzielnica Wannsee usytuowana jest w okręgu Steglitz-Zehlendorf w południowo-zachodniej części Berlina. Ze względu na znajdujące się tam dwa jeziora jest ona często odwiedzana przez turystów. Do Berlina została dołączona dopiero w roku 1920, wcześniej funkcjonowała jako niezależna wioska.
Już od lat 70. XIX wieku wielu berlińskich przedsiębiorców budowało na tym terenie swoje posiadłości. Na szczególną uwagę, oraz ważną w kontekście omawianych wydarzeń, zasługuje willa powstała między 1914 a 1915 r. Inicjatorem jej budowy był przedsiębiorca Ernst Marlier. Z jego polecenia architekt Paul Baumgarten wybudował za zakupionej przez biznesmena działce dom o powierzchni 1500 metrów kwadratowych. Obecnie trudno przedstawić rzetelne fakty na temat postaci Marliera, wiadomo natomiast, że w roku 1921 sprzedał on willę innemu przedsiębiorcy – dyrektorowi generalnemu firmy Hugo Stinnesa – Friedrichowi Minoux.
Dotychczasowy właściciel zmuszony został w roku 1940 do sprzedaży swojej posiadłości. Na skutek tego, już rok później willa przeszła w posiadanie będących od sześciu lat u władzy narodowych socjalistów. Stała się wówczas miejscem obrad SS. To właśnie tam 20 stycznia 1942 r. grupa czołowych nazistowskich funkcjonariuszy spotkała się, by omówić losy prześladowanej ludności żydowskiej. Przed omówieniem przebiegu wydarzeń należy przypomnieć, jak kształtował się sytuacja Żydów w Trzeciej Rzeszy od stycznia 1933 r., kiedy Adolf Hitler został mianowany przez ówczesnego prezydenta, Paula von Hindenburga, kanclerzem Niemiec.
Sytuacja ludności żydowskiej w Trzeciej Rzeszy w latach 1933-1942
W powstałym w 1920 r. programie NSDAP (niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbertierpartei – Narodowsocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) w jasny sposób wskazano, że w przyszłości ,,nie-Niemcy” nie powinni piastować wyższych stanowisk. Żydzi, utożsamiani przez zwolenników Adolfa Hitlera z bolszewikami, postrzegani byli jako wrogowie narodu, których należało usunąć z państwa. Dodatkowo nazistom zależało na utworzeniu państwa jednonarodowościowego.
Do pierwszych prześladowań ludności żydowskiej doszło już w kwietniu 1933 r., kiedy miał miejsce bojkot sklepów prowadzonych przez tę grupę narodowościową. Na przestrzeni kolejnych miesięcy ograniczono Żydom możliwość edukacji, żydowskich prawników i lekarzy usuwano z dotychczasowych stanowisk. Przewidywano także możliwość względnie pokojowej emigracji. W sierpniu 1933 r. między Ministerstwem Gospodarki a niemieckimi syjonistami został podpisany układ Haavarah. Jego celem było ułatwienie żydowskim emigrantom transferu majątku do Palestyny, jednak znaczna część pieniędzy trafiała do państwowego banku Trzeciej Rzeszy. Aby jednak opuścić nazistowskie Niemcy, należało wykazać się dużym majątkiem, wobec czego nie każdy mógł pozwolić sobie na wyjazd. Oczywiście rozpoczęły się także emigracje na własną rękę, niezwiązane z opisanym wyżej układem.
Przełomowym momentem dla żydowskich mieszkańców nazistowskich Niemiec było wprowadzenie we wrześniu 1935 r. ustaw norymberskich. Na ich podstawie ustanowiono podział na ,,Żydów pełnej krwi”, ,,Żydów rzeczywistych” oraz ,,mieszańców” I i II kategorii – czyli osób zrodzonych ze związków mieszanych, które były od tego czasu de facto zakazane. Ustawy ograniczały także wszelkie prawa obywatelskie ludności żydowskiej, doprowadzając stopniowo do jej całkowitej izolacji w społeczeństwie. Momentem kulminacyjnym, po którym prześladowania Żydów przed wybuchem II wojny światowej osiągnęły apogeum, była tzw. noc kryształowa. Doszło wówczas do zniszczeń wielu synagog, bardzo wiele ludzi zostało wówczas osadzonych w obozach koncentracyjnych. Jednak prawdziwa tragedia narodu żydowskiego miała rozpocząć się po roku 1939.
Konferencja w Wannsee – uczestnicy, przebieg, konsekwencje
Omawiania konferencja miała za zadanie ustalić przebieg ,,ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Należy jednak pamiętać, że masowe morderstwa i przesiedlenia Żydów miały miejsce jeszcze przed 20 stycznia 1942 r. Początkowo przedsięwzięto dwa plany przesiedleńcze – pierwszy z nich zakładał relokację europejskich Żydów na Madagaskar, drugi – do wydzielonych stref na okupowane przez nazistów tereny wschodnie. Po rozpoczęciu wojny z ZSRR w czerwcu 1941 r., specjalne jednostki – Einsatzgruppen – odpowiedzialne były za mordowanie nie tylko ludności żydowskiej, ale również Cyganów i wszystkich uznanych za ,,wrogów narodu”.
Do istniejących na ziemiach okupowanej Polski gett od września 1941 r. zaczęły przybywać transporty Żydów z terenów Rzeszy (uwaga! Na terenach III Rzeszy w granicach z roku 1938, czyli po Anschlussie Austrii nie istniały getta! Ludność żydowska, której nakazano opuścić dawne miejsce zamieszkania, zgrupowana była w tzw. domach żydowskich). Z biegiem czasu Żydów nie umieszczano już w gettach, tylko od razu przewożeni byli oni do obozów koncentracyjnych lub zagłady.
Dlaczego więc zdecydowano się na zorganizowanie konferencji, skoro plany eksterminacji wcielone zostały w życie? Nazistom zależało na tym, by proces ten, przebiegał jak najszybciej i, na tyle, na ile to możliwe, bardzo sprawnie. Potrzebne było więc zaangażowanie w plan całego nazistowskiego aparatu władzy.
Konferencja zorganizowana została przez Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Wśród zaproszonych gości znaleźli się przedstawiciele m.in. MSW i MSZ, Głównego Urzędu do Spraw Rasowych i Osiedleńczych, Ministerstwa Sprawiedliwości, Urzędu Generalnego Gubernatora, Kancelarii Rzeszy, Kancelarii Partii, a także Pełnomocnik ds. Planu Czteroletniego.
Świadectwem konferencji stał się spisany przez Adolfa Eichmanna protokół. Choć nie użyto w nim wprost słowa ,,eksterminacja”, wszyscy obecni zdawali sobie sprawę z prawdziwego celu spotkania. A było nim zamordowanie Żydów zarówno w Trzeciej Rzeszy, jak i na terytoriach okupowanych. W przyszłości planowano także zgładzić ludność żydowską zarówno neutralnych, jak i tych, w których narodowi socjaliści nie sprawowali jeszcze władzy. Debatujący mężczyźni nie mieli wówczas pojęcia, że przebieg wojny potoczy się dla Niemiec niepomyślnie a plany o ,,Tysiącletniej Rzeszy” legną w gruzach. W czasie rozmów dyskutowano także nad sytuacją ,,mieszańców”. Zgodnie z przedstawionymi informacjami nie podlegali oni ,,akcji ewakuacyjnej” gdyż każdy z nich nosił w sobie część krwi niemieckiej. Rozwiązaniem tego problemu miała być zapobiegająca dalszego rozmnażaniu sterylizacja. Taktykę taką naziści stosowali od roku 1933 względem ludności tzw. aspołecznej, na mocy ustawy ,,O ochronie zdrowa dziedzicznego”.
Dom Konferencji w Wannsee obecnie
Po zakończeniu II wojny światowej i upadku Trzeciej Rzeszy, willa w Wannsee pełniła funkcję placówki edukacyjnej. W latach 1947-1951 mieścił się w niej August-Bebel-Institut, którego cele była edukacja polityczna. W latach 1952-1988 willa stała się schroniskiem dla młodzieży. W międzyczasie, między roku 1965 a 1972 historyk Joseph Wulf podejmował bezowocne próby przekształcenia posiadłości w miejsce pamięci. Przemiana ta stała się faktem dopiero w 1992 r., pół wieku po odbyciu się tam niechlubnej konferencji. W tym miejscu warto jednak napisać kilka słów o Wulfie. Mężczyzna urodził się w Chemnitz w roku 1912, jednak dorastał w…Krakowie! W 1940 r. jego rodzina przesiedlona została do krakowskiego getta, Wulf zaangażował się tam w działalność na rzecz ruchu oporu. Trzy lata później trafił do KL Auschwitz – przeżył zarówno pobyt w obozie, jak i marsz śmierci, z którego udało mu się uciec. Po zakończeniu wojny mieszkał przez kilka lat w Polsce, następnie przeprowadził się do Paryża, ostatecznie osiedlił się w Niemczech. Był jedną z pierwszych na ziemiach niemieckich osobą prowadzącą badania nad rządami narodowych socjalistów i eksterminacją europejskich Żydów.
Obecnie willa nosi nazwę ,,Domu Konferencji w Wannsee”. Zarówno w budynku, jak i w ogrodzie znajdują się wystawy prezentujące nie tylko przebieg samej konferencji, ale także informacje na temat sytuacji ludności żydowskiej i antysemityzmu w Republiki Weimarskiej, Trzeciej Rzesz, deportacji, gett, obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Zainteresowani skorzystać mogą z zasobów biblioteki. Wejście na teren muzeum jest darmowe.
W związku z obecną sytuacją epidemiologiczną nie polecam nikomu wyjazdu do Niemiec, istnieje jednak możliwość obejrzenia fragmentu wystawy online. Strona dostępna jest w języku niemiecki, polskim i angielskim. Rekomenduję oczywiście ,,zwiedzanie” po niemiecku – można wówczas nie tylko zapoznać się z wyjątkowymi zdjęciami, ale również nauczyć słówek z zakresu historii 😊.
- Bibliografia:
- Fritz P., Życie i śmierć w Trzeciej Rzeszy, Kraków 2010.
- Longerich P., Konferencja w Wannsee. Droga do ostatecznego rozwiązania, Warszawa 2018.
- Ryszka F., Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim, Warszawa 1997.
- Winkler H. A., Długa droga na zachód. Dzieje Niemiec, t. II 1933-1990, Wrocław 2007.
- Źródła internetowe:
- https://www.ghwk.de/de/ueber-das-haus
- https://de.wikipedia.org/wiki/Joseph_Wulf
- https://library.fes.de/pdf-files/historiker/02620.pdf
- https://www.polin.pl/pl/aktualnosci/2017/01/18/konferencja-w-wannsee-narada-w-sprawie-ludobojstwa
- Zwiedzanie wystawy online: https://onlinesammlungen.ghwk.de/seeliger/
Paulina – Od listopada 2019 r. prowadzi bloga czytelniczego ,,Opisuję książki”. Na co dzień zajmuje się historią, w szczególności historią Trzeciej Rzeszy. Lubi dobre filmy, muzykę i herbatę.
Słyszałaś kiedyś o Wannsee? Byłaś tam może?